महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी सोयाबीन हे एक महत्त्वाचे नगदी पीक आहे. राज्याच्या कृषी अर्थव्यवस्थेत सोयाबीनचा वाटा मोठा असून, अनेक शेतकऱ्यांच्या उपजीविकेचे ते प्रमुख साधन आहे. चांगल्या उत्पादनासाठी योग्य नियोजन, सुधारित तंत्रज्ञान आणि शासकीय योजनांचा लाभ घेणे महत्त्वाचे आहे. चला तर मग, सोयाबीन लागवडीचे विविध पैलू सविस्तरपणे समजून घेऊया.
शासकीय योजना आणि महाडीबीटी पोर्टलचा लाभ
शेतकऱ्यांच्या हितासाठी केंद्र आणि राज्य सरकार विविध योजना राबवते. बीड जिल्ह्याच्या विकासासाठी नुकताच सुमारे ५४५ कोटी ४९ लाख रुपयांचा निधी मंजूर करण्यात आला असून, यात सर्वसाधारण योजनांसाठी ४१४ कोटींचा समावेश आहे. विशेषतः, एकात्मिक कापूस, सोयाबीन, तेलबिया उत्पादकता वाढ व मूल्यसाखळी विकास योजनेसाठी शेतकरी ऑनलाईन अर्ज करू शकतात. या योजनांचा लाभ घेण्यासाठी आणि निविष्ठा (बियाणे, खते इ.) मिळवण्यासाठी:
- शेतकऱ्यांनी महाडीबीटी (MahaDBT) पोर्टलवर ऑनलाईन अर्ज करणे आवश्यक आहे.
- पोर्टलवर संबंधित बाबींच्या ‘टाईल्स’ (Tiles) उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत.
- या अर्जांमधून लाभार्थ्यांची निवड केली जाते.
या योजनांमुळे शेतकऱ्यांना चांगल्या दर्जाच्या निविष्ठा मिळून उत्पादनात वाढ करण्यास मदत होते.
सोयाबीनचे सुधारित वाण आणि त्यांची वैशिष्ट्ये
राज्यातील कृषी विद्यापीठांनी महाराष्ट्राच्या विविध हवामानास अनुकूल असे सोयाबीनचे अनेक सुधारित वाण विकसित केले आहेत. हे वाण शेतकऱ्यांना अधिक आणि स्थिर उत्पादन मिळवून देतात.
या वाणांची प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- कमी, मध्यम व उशिरा कालावधीत तयार होणारे: यामुळे शेतकरी आपल्या जमिनीच्या प्रकारानुसार आणि हवामानानुसार योग्य वाणाची निवड करू शकतात.
- अवर्षणास प्रतिकारक्षम: कमी पावसाच्या स्थितीतही तग धरण्याची क्षमता.
- कीड व रोग प्रतिकारक: प्रमुख कीड आणि रोगांपासून पिकाचे संरक्षण होते, ज्यामुळे कीटकनाशकांचा खर्च कमी होतो.
- चांगले उत्पादन देणारे: प्रति एकर जास्त उत्पादन देण्याची क्षमता.
शेतकऱ्यांनी आपल्या क्षेत्रातील कृषी विद्यापीठांनी शिफारस केलेल्या किमान दोन ते तीन सुधारित जातींची लागवड करावी, ज्यामुळे चांगल्या उत्पन्नाची खात्री मिळते.
सोयाबीन लागवडीचे योग्य तंत्रज्ञान
पेरणीची वेळ आणि पद्धत
सोयाबीनची पेरणी साधारणपणे मे ते जून दरम्यान केली जाते. पावसाळ्यातील पहिला चांगला पाऊस झाल्यानंतर लगेच पेरणी करणे योग्य मानले जाते. योग्य वेळी पेरणी केल्यास उगवण चांगली होते आणि पिकाला सुरुवातीला चांगला जोर मिळतो.
हे देखील पहा: Pm Shram Yogi Yojajana 2022 Pmsym
जमीन तयार करणे
उत्तम उत्पादनासाठी जमिनीची योग्य तयारी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. दर तीन वर्षांतून एकदा उन्हाळ्यात जमिनीची खोल नांगरणी करण्याचा सल्ला दिला जातो. यामुळे जमिनीतील पाण्याची साठवण क्षमता वाढते आणि कीड-रोगांचे अवशेष नष्ट होतात. नांगरणी करताना जमिनीला क्रॉस पॅटर्नमध्ये नांगरून माती समतल करावी.
खत व्यवस्थापन
सोयाबीन पिकासाठी संतुलित खत व्यवस्थापन आवश्यक आहे:
- शेणखत: पेरणीच्या शेवटच्या वखराच्या पाळीपूर्वी हेक्टरी २० गाड्या (सुमारे १० टन) चांगले कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे. यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढते.
- रासायनिक खते: पेरणीच्या वेळी प्रति हेक्टरी ५० किलो नत्र (N), ७५ किलो स्फूरद (P) आणि ४५ किलो पालाश (K) या प्रमाणात रासायनिक खतांचा डोस द्यावा. खतांच्या मात्रेसाठी कृषी तज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
सोयाबीनवरील पिवळ्या मोझॅक रोगाचे व्यवस्थापन
सोयाबीन पिकावर पिवळा मोझॅक (Yellow Mosaic) या विषाणूजन्य रोगाचा मोठ्या प्रमाणावर उद्रेक होतो, ज्यामुळे पिकाचे मोठे नुकसान होते. हा रोग मुंगबीन यलो मोझॅक व्हायरस (Mungbean Yellow Mosaic Virus – MYMV) मुळे होतो आणि तो पांढऱ्या माशीद्वारे (Whitefly) पसरतो.
व्यवस्थापनासाठी उपाययोजना:
- रोगप्रतिकारक वाणांची निवड करावी.
- रोगग्रस्त झाडे दिसताच त्वरित उपटून नष्ट करावीत.
- पांढऱ्या माशीच्या नियंत्रणासाठी योग्य कीटकनाशकांचा वापर करावा.
- पिकाची नियमित पाहणी करून रोगाची लक्षणे दिसताच कृषी तज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
सोयाबीनचे बाजारभाव आणि आव्हाने
देशासह राज्यात सोयाबीनला अनेकदा हमीभावापेक्षा (MSP) कमी दर मिळतो, ही शेतकऱ्यांसाठी चिंतेची बाब आहे. महाराष्ट्रात सोयाबीनला सरासरी ४ हजार ३०० ते ४ हजार ५८० रुपये प्रतिक्विंटलला दर मिळाला आहे, तर लातूर बाजारपेठेत सर्वाधिक ४ हजार ५८० रुपये प्रतिक्विंटलपर्यंत दर मिळाला होता. जागतिक बाजारात सोयाबीन उत्पादनात घट होण्याचा अंदाज असूनही, स्थानिक पातळीवर शेतकऱ्यांना योग्य भाव मिळत नाही. शेतकऱ्यांचे उत्पादन खर्च वाढत असताना, योग्य बाजारभाव मिळणे हे त्यांच्या आर्थिक स्थैर्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
खरीप हंगामाचे नियोजन
सोयाबीन हे खरीप हंगामातील प्रमुख पीक असल्याने, या हंगामाचे योग्य नियोजन करणे आवश्यक आहे. नियोजनात प्रामुख्याने खालील बाबींचा विचार करावा:
- जमिनीचा प्रकार आणि खोली: आपल्याकडे उपलब्ध असलेल्या जमिनीची सुपीकता आणि खोली पाहून पिकांची निवड करावी.
- हवामान: स्थानिक हवामानाचा अंदाज घेऊन पेरणी आणि इतर कामांचे नियोजन करावे.
- पाण्याची उपलब्धता: सिंचनाची सोय असल्यास त्यानुसार पिकांची निवड करावी.
- पीक फेरपालट: जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवण्यासाठी पीक फेरपालट महत्त्वाचा आहे.
या सर्व बाबींचा विचार करून नियोजन केल्यास सोयाबीनचे चांगले उत्पादन मिळवून शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या सक्षम होऊ शकतात.