महाराष्ट्र शासनाच्या मदतीने कृषी उद्योगात भरारी घ्या!
शेती केवळ पारंपरिक पीक लागवडीपुरती मर्यादित राहिलेली नाही, तर ती आता एक व्यापक कृषी व्यवसाय म्हणून उदयास येत आहे. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी मूल्यवर्धित उत्पादने तयार करणे, प्रक्रिया उद्योग उभारणे आणि शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करणे हे आर्थिक समृद्धीचे नवे मार्ग खुले करत आहे. महाराष्ट्र शासन आणि कृषी विभाग शेतकऱ्यांना या दिशेने वाटचाल करण्यासाठी विविध योजना आणि मार्गदर्शन पुरवत आहे.
१. प्रक्रिया उद्योगातून मूल्यवर्धन: आरोग्यदायी पदार्थांची निर्मिती
हळदयुक्त आईस्क्रीम: आरोग्य आणि चव यांचा संगम
पारंपरिक गोड पदार्थांना एक आरोग्यदायी पर्याय म्हणून हळदयुक्त आईस्क्रीमची संकल्पना उदयास येत आहे. सामान्यतः आईस्क्रीम हे केवळ चवीसाठी ओळखले जाते, परंतु हळदीच्या समावेशामुळे त्याला औषधी गुणधर्मही प्राप्त होतात. हळदीमधील औषधी गुणधर्म रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. शेतकऱ्यांनी गट स्थापन करून किंवा वैयक्तिक स्तरावर अशा नाविन्यपूर्ण उत्पादनांची निर्मिती केल्यास त्यांना चांगला आर्थिक फायदा होऊ शकतो. शासनाच्या अन्नप्रक्रिया उद्योगांना प्रोत्साहन देणाऱ्या योजनांचा लाभ घेऊन असे युनिट्स सुरू करता येतात.
डाळ मिल: शेतकऱ्यांसाठी नवी उद्योग संधी
डाळी हे आपल्या आहारात प्रथिनांचे महत्त्वाचे स्रोत आहेत. भारतात डाळींचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होत असले तरी, अनेकदा त्या उत्पादनाचे योग्य प्रकारे प्रक्रिया करून आर्थिक फायदा मिळवण्यात शेतकरी मागे पडतात. स्थानिक पातळीवर डाळ मिल (डाळ प्रक्रिया केंद्र) सुरू केल्याने शेतकऱ्यांना त्यांच्या डाळींना योग्य भाव मिळतो आणि वाया जाण्याचे प्रमाण कमी होते. यामुळे ग्रामीण भागात रोजगार निर्मितीही होते. कृषी विभागाच्या माध्यमातून डाळ मिल उभारणीसाठी कर्ज आणि अनुदानाच्या संधी उपलब्ध आहेत.
काजू फेणी: परंपरेचा गोडसर स्वाद आणि सांस्कृतिक वारसा
काजू फेणी हा केवळ एक मद्य प्रकार नाही, तर ती आपली सांस्कृतिक वारसा आणि परंपरेचा महत्त्वाचा भाग आहे, विशेषतः कोकण आणि गोवा प्रदेशात. यामध्ये आरोग्यदायी फायदे, स्वाद, आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातील मागणी वाढवण्याची प्रचंड क्षमता आहे. फेणीला भौगोलिक मानांकन (GI Tag) मिळाल्याने तिची ओळख अधिक दृढ झाली आहे. काजू उत्पादक शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन फेणी निर्मिती आणि मार्केटिंग केल्यास त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर एक नवीन बाजारपेठ मिळू शकते.
आरोग्यदायी कांदा व त्यापासून प्रक्रिया उद्योग
कांदा हे एक महत्त्वाचे नगदी पीक आहे, परंतु साठवणुकीअभावी आणि योग्य प्रक्रिया न केल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात वाया जातो. कांद्याचे विविध उत्पादनांमध्ये रूपांतर केल्यास शेतकऱ्यांना फायदा होऊ शकतो. कांदा पावडर, कांद्याची पेस्ट, कांद्याचे लोणचे किंवा निर्जलीकरण केलेला कांदा (dehydrated onion) यांसारखी उत्पादने तयार करून बाजारात आणल्यास शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळू शकतो. शासनाच्या अन्नप्रक्रिया योजनांतर्गत या उद्योगांना प्रोत्साहन दिले जाते.
आंबा फळ प्रक्रिया: आंब्यापासून बनणारे मूल्यवर्धित पदार्थ
आंबा हे फळांचा राजा म्हणून ओळखले जाते आणि महाराष्ट्रात त्याचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन होते. पूर्ण पिकलेल्या, स्वाद येणाऱ्या आंबा फळांची साल काढून पल्प काढून घ्यावा. या पल्पपासून ज्यूस, जाम, जेली, स्क्वॅश, आंबा पोळी, आंबा बर्फी असे अनेक मूल्यवर्धित पदार्थ बनवता येतात. प्रक्रिया उद्योगासाठी टणक आणि आंबट पण असलेल्या कच्च्या आंब्याचा वापर करून लोणची, पन्हे, चटण्या बनवता येतात. यामुळे आंब्याचे शेल्फ-लाइफ वाढते आणि शेतकऱ्यांना वर्षभर उत्पन्न मिळण्यास मदत होते.
२. शाश्वत शेती पद्धती: जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादन वाढ
शाश्वत पीक उत्पादनासाठी आंतरपीक पद्धती फायद्याची
कोरडवाहू क्षेत्रात आंतरपीक पद्धत नेहमीच फायद्याची दिसून आली आहे. आंतरपीक पद्धतीत पिकांची निवड करताना मुख्य आणि आंतरपीक वाढीची पद्धत भिन्न असणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, उभ्या वाढणाऱ्या पिकांसोबत जमिनीवर पसरणारी पिके लावल्यास जमिनीचा योग्य वापर होतो. यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकते, तणांचा प्रादुर्भाव कमी होतो, रोग व किडींचे नियंत्रण होते आणि नैसर्गिकरित्या जमिनीतील नत्राचे प्रमाण वाढते. दुष्काळ किंवा अतिवृष्टीच्या काळात एका पिकाचे नुकसान झाल्यास दुसऱ्या पिकातून आर्थिक स्थैर्य मिळते. कृषी विभागाच्या शिफारशीनुसार योग्य आंतरपीक पद्धतीचा अवलंब करावा.
मुरघास निर्मिती तंत्र: चारा साठवणुकीचा आधुनिक मार्ग
चारा साठवण्याच्या इतर काही पद्धतीमध्ये मुरघास हि एक महत्वाची आणि प्रभावी पद्धत आहे. पारंपरिक पद्धतीमध्ये चारा वाळवून साठवला जातो, परंतु याद्वारे साठवलेल्या चाऱ्याची पौष्टिकता कमी होते. मुरघास (Silage) निर्मितीमुळे चाऱ्यातील पोषक घटक टिकून राहतात आणि जनावरांना वर्षभर हिरवा, पौष्टिक चारा उपलब्ध होतो. दुग्धव्यवसायासाठी हा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. मुरघास निर्मितीचे तंत्रज्ञान जाणून घेऊन त्याचा वापर केल्यास पशुधनाच्या आरोग्यात आणि दुग्ध उत्पादनात वाढ होते.
३. पीक नियोजन आणि आहार मूल्य
शेतकऱ्यांनो कोणत्या महिन्यात कोणत्या पिकांची लागवड करावी माहितेय का?
आपल्या देशात वेगवेगळ्या हंगामात वेगवेगळ्या फळांची आणि भाज्यांची लागवड केली जाते. योग्य हंगामात योग्य पिकांची लागवड केल्यास चांगले उत्पादन मिळते आणि रोगराईचा धोका कमी होतो. उदाहरणार्थ, फेब्रुवारी महिन्यात मिरची, वांगी, टोमॅटो यांसारख्या भाज्यांची लागवड आर्थिक उत्पादनासाठी फायदेशीर ठरू शकते. प्रत्येक जिल्ह्याच्या हवामानानुसार आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार पीक कॅलेंडर भिन्न असू शकते, त्यामुळे स्थानिक कृषी अधिकाऱ्यांचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे.
तृणधान्यातून काय मिळते जीवनसत्व, जाणून घ्या त्याचे महत्त्व
रागी किंवा नाचणी ‘आफ्रिकन बाजरी’या नावानेही ओळखली जाते. नाचणी हे सर्वाधिक पोषक तृणधान्य मानले जाते. प्रथिने, तंतूमय घटक व खनिजे यांचा उत्तम स्रोत आहे. बाजरी, ज्वारी, नाचणी यांसारखी तृणधान्ये नियमित आहारात समाविष्ट केल्यास आरोग्य नांदेल घराघरात. भारत सरकारने वर्ष २०१८ हे राष्ट्रीय तृणधान्य वर्ष म्हणून साजरे केले, तर संयुक्त राष्ट्र संघाने २०२३ हे आंतरराष्ट्रीय तृणधान्य वर्ष म्हणून घोषित केले आहे. यामुळे तृणधान्यांच्या लागवडीला आणि वापराला प्रोत्साहन मिळत आहे.
४. इथेनॉल उत्पादन: साखरेसोबत ऊर्जा सुरक्षा
इथेनॉल उत्पादन अपडेट: ISMA ची सरकारकडे इथेनॉल उत्पादनासाठी मोठी मागणी
साखरेच्या उत्पादनासोबतच उसापासून इथेनॉल निर्मिती हा एक महत्त्वाचा उद्योग बनला आहे. इंडियन शुगर मिल्स असोसिएशन (ISMA) ने इथेनॉल उत्पादनासाठी सरकारकडे मोठी मागणी केली आहे. यामुळे पेट्रोलमध्ये इथेनॉल मिश्रण करण्याच्या सरकारच्या धोरणाला गती मिळते आणि देशाची ऊर्जा सुरक्षा वाढते. शेतकऱ्यांना उसाच्या पिकाला स्थिर आणि चांगला भाव मिळण्यास मदत होते, कारण साखर कारखान्यांना साखरेसोबत इथेनॉल विक्रीतूनही उत्पन्न मिळते.
वरील सर्व बाबींवरून हे स्पष्ट होते की, महाराष्ट्रातील शेतकरी पारंपरिक शेतीसोबतच आधुनिक तंत्रज्ञान, प्रक्रिया उद्योग आणि शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करून एक समृद्ध आणि स्थिर भविष्य घडवू शकतात. महाराष्ट्र शासन आणि कृषी विभाग हे यासाठी नेहमीच शेतकऱ्यांच्या पाठीशी उभे आहे.